จิตวิทยาของบ้าน ระเบียบที่ซ่อนอยู่ในความรก และความรกที่ซ่อนอยู่ในระเบียบ

บ้านคือภาพสะท้อนของจิตใจในปัจจุบัน ทุกครั้งที่เราก้าวเข้าบ้าน สิ่งที่เห็นตรงหน้าไม่ใช่แค่ของใช้ เฟอร์นิเจอร์ หรือพื้นที่ว่าง แต่มันคือภาวะภายในของเจ้าของบ้านที่ถูกฉายออกมาผ่านสิ่งแวดล้อมทางกายภาพอย่างซื่อตรงที่สุด

Clare Cooper Marcus ผู้เขียนหนังสือ “House as a Mirror of Self: Exploring the Deeper Meaning of Home” ได้ตีความบ้านว่าเป็นภาพสะท้อนตัวตนภายใน เธออธิบายว่าการตกแต่งและจัดบ้านเป็นวิธีที่มนุษย์ใช้เล่าเรื่องชีวิตของตัวเอง ซึ่งตรงกับนักจิตวิทยาและผู้เชี่ยวชาญด้านการออกแบบภายในหลายคนที่บอกตรงกันว่า การจัดหรือไม่จัดบ้านล้วนบอกเล่าความสัมพันธ์ที่เรามีกับตัวเองได้อย่างลึกซึ้ง

ในความเป็นจริงที่หลายคนอาจเคยรู้สึกได้คือ พื้นที่แต่ละมุมของบ้านนั้นไม่เหมือนกัน บางมุมสามารถเยียวยาใจหรือกระตุ้นความเครียดได้ไม่ต่างจากคำพูดของคนคนหนึ่งเลย บทความนี้จะพาไปทำความเข้าใจมุมมองทางจิตวิทยาว่า บ้านที่เป็นระเบียบและไม่เป็นระเบียบนั้นสะท้อนถึงอะไร พร้อมคำแนะนำที่นำไปปรับใช้ได้

.

.

บ้านที่เป็นระเบียบ ความสงบที่ต้องแลกด้วยการควบคุม

บ้านที่ทุกอย่างอยู่ในที่ของมันเสมอ ผ้าพับเป็นชั้นตรงราวกับเส้นไม้บรรทัด พื้นสะอาดจนแทบไม่มีฝุ่น และกล่องเก็บของที่มีป้ายระบุหมวดหมู่ชัดเจน ทั้งหมดนี้ให้ความรู้สึกสงบ ปลอดภัย และมั่นคง

จากมุมมองทางจิตวิทยา ความเป็นระเบียบมักสัมพันธ์กับความต้องการควบคุม (Need for Control) และความรู้สึกมั่นคงภายใน คนที่จัดบ้านดีมักมีระบบความคิดเป็นลำดับขั้น รักความชัดเจน และต้องการพื้นที่ที่ช่วยให้จิตใจไม่กระเจิงไปตามสิ่งรอบตัว เมื่อทุกอย่างอยู่ในที่ของมัน พวกเขาจะรู้สึกว่าชีวิตอยู่ในการดูแลของตัวเอง ไม่ต่างจากการบอกตัวเองว่าฉันยังควบคุมบางสิ่งได้ แม้จะควบคุมโลกภายนอกไม่ได้ก็ตาม

อย่างไรก็ตาม ในบางกรณีความเป็นระเบียบที่มากเกินไปอาจซ่อนความกลัวบางอย่างอยู่ข้างใต้ เช่น ความกลัวความผิดพลาด ความกลัวการสูญเสีย หรือแม้แต่ความกลัวความยุ่งเหยิงในจิตใจ คนที่ไม่สามารถทนเห็นของวางผิดที่ได้เลย มักไม่ใช่เพราะรักความสะอาดอย่างเดียว แต่อาจเพราะภายในรู้สึกไร้สมดุล การจัดระเบียบจึงกลายเป็นกลไกป้องกัน (Coping Mechanism) เพื่อควบคุมอารมณ์ที่ควบคุมไม่ได้

ในมุมมองนักออกแบบ ความเป็นระเบียบไม่จำเป็นต้องเท่ากับความแข็งตึง บ้านที่ดีควรมีพื้นที่ให้ชีวิตได้หายใจ ไม่จำเป็นต้องทุกอย่างเป๊ะในเส้นตรง เราอาจลองเลือกปรับใช้ตะกร้าสานแทนกล่องพลาสติก หรือมีมุมเล็กๆ ที่เปิดให้ความเป็นธรรมชาติของชีวิตแทรกเข้ามา เช่น มุมวางหนังสืออ่านค้างไว้หรือแจกันที่ไม่ได้ตั้งตรงเป๊ะ เพราะความไม่สมบูรณ์เล็กๆ นี่แหละที่ทำให้บ้านมีชีวิต

.

บ้านที่ไม่เป็นระเบียบ ความยุ่งเหยิงที่มักมาพร้อมเรื่องราว

หลายคนมักตีความว่าบ้านรกหมายถึงจิตใจวุ่นวาย แต่ในความเป็นจริงมันซับซ้อนกว่านั้นมาก บ้านที่ดูรกอาจสะท้อนความคิดสร้างสรรค์สูง ความรักอิสระ หรือช่วงเวลาแห่งการเปลี่ยนผ่าน เจ้าของบ้านบางคนกำลังอยู่ในช่วงชีวิตที่ต้องรับมือกับหลายสิ่ง ไม่ว่าจะเป็นงานใหม่ ความสัมพันธ์ หรือการสูญเสีย ความรกจึงไม่ใช่ความผิดหรือไม่ดี แต่เป็นภาวะระหว่างทางที่บ่งบอกว่าชีวิตกำลังปรับตัว

จากมุมจิตวิทยา ความไม่เป็นระเบียบอาจบ่งชี้ถึงสองด้าน ด้านหนึ่งคือความล้าเมื่อจิตใจหมดแรงพอที่จะดูแลสิ่งรอบตัว อีกด้านคือการแสดงออกถึงความเป็นตัวเองและไม่ต้องการให้ชีวิตถูกจำกัดด้วยกรอบและระบบ คนที่ปล่อยให้บ้านดูรกยุ่งเหยิงอาจมีความสามารถในการคิดเชิงนามธรรมสูง มีจินตนาการ และมักรู้สึกอึดอัดกับการต้องอยู่ในพื้นที่ที่เป๊ะเกินไป พวกเขาต้องการพื้นที่ที่เปิดกว้างให้ไอเดียลื่นไหลและให้จิตใจได้เป็นอิสระจากความคาดหวังของโลก แต่ถ้าความรกนั้นอยู่ในระดับที่บดบังการใช้ชีวิต เช่น หาของไม่เจอ ต้องซื้อของซ้ำ หรือรู้สึกเหนื่อยทุกครั้งที่มองไปรอบบ้าน นั่นคือสัญญาณว่าความรกเริ่มสะท้อนภาวะภายในที่ต้องการการเยียวยา ในทางจิตวิทยาเราเรียกว่า Visual Overstimulation คือเมื่อสายตาถูกกระตุ้นด้วยสิ่งของมากเกินไปจนสมองไม่สามารถพักได้ สิ่งนั้นจะส่งผลให้ระดับฮอร์โมนความเครียด (Cortisol) สูงขึ้น แม้จะอยู่ในบ้านของตัวเองก็ตาม

คำแนะนำจากนักออกแบบสำหรับผู้ที่มีพฤติกรรมแบบนี้คือ ไม่ต้องพยายามเก็บทุกอย่างจนหมดเพราะจะยิ่งกดดัน แต่ควรเริ่มจากมุมเล็กๆ ที่สามารถหายใจได้ เช่น มุมหัวเตียง โต๊ะทำงาน หรือเคาน์เตอร์ในครัว เพียงแค่มีพื้นที่สะอาดหนึ่งจุดก็เหมือนเรามีจุดศูนย์กลางให้ใจกลับมาอยู่ได้ การจัดบ้านจึงไม่ใช่การทิ้งของ แต่คือการคืนอำนาจให้ตัวเองเลือกสิ่งที่อยากอยู่ด้วยจริงๆ

.

.

เมื่อระเบียบและความรกอยู่ร่วมกันได้

แท้จริงแล้วมนุษย์ไม่จำเป็นต้องเลือกระหว่างระเบียบกับไม่ระเบียบ เพราะทั้งสองอย่างต่างเป็นภาวะตามธรรมชาติของชีวิต เราทุกคนต่างมีด้านที่ต้องการความมั่นคงและอีกด้านที่ต้องการอิสระ การจัดบ้านจึงควรสะท้อนสมดุลของสองพลังนี้มากกว่าจะเอียงข้างใดข้างหนึ่งในมุมมองของนักออกแบบ แนะนำให้จัดบ้านตามลักษณะจิตใจของเจ้าของมากกว่ามาตรฐานความสวยงามทั่วไป

• คนที่ชอบความชัดเจนและคิดเป็นระบบ ให้ใช้ตู้เฟอร์นิเจอร์ที่มีบานปิดเรียบและแบ่งหมวดหมู่ชัดเจน แสงในห้องควรอบอุ่นและนิ่งเพื่อช่วยคงสมาธิและลดความฟุ้งซ่าน

• คนช่างฝันและมีความคิดสร้างสรรค์ ควรจัดแต่งบ้านให้เปิดพื้นที่ให้สิ่งของแสดงตัวตน เช่น ชั้นวางหนังสือเปิดโล่ง โต๊ะทำงานที่มีกระดาน ไอเดีย เลือกใช้สีโทนอ่อนหรือสีธรรมชาติเพื่อให้สมองรู้สึกเบาและเปิดรับแรงบันดาลใจ

• คนที่อยู่ในช่วงชีวิตที่สับสน การจัดบ้านอาจเป็นกระบวนการเยียวยาอย่างหนึ่ง เริ่มจากการแยกของที่มีคุณค่ากับของที่แค่ติดอยู่ในความทรงจำ เพราะการตัดสินใจทิ้งสิ่งหนึ่งคือการบอกตัวเองว่าฉันเลือกที่จะก้าวต่อ

.

จัดบ้าน = จัดใจ

ในมุมของจิตบำบัด การจัดบ้านไม่ต่างจากการบำบัดรูปแบบหนึ่ง เพราะมันบังคับให้เราต้องเผชิญกับอดีตผ่านสิ่งของที่เราเก็บไว้ สิ่งของแต่ละชิ้นเป็นเหมือนความทรงจำที่ยังไม่ได้ย่อย เมื่อเราหยิบมันขึ้นมา เราจะรู้ว่าความทรงจำนั้นยังมีพลังเหนี่ยวรั้งเราอยู่ไหม หรือเราพร้อมจะปล่อยแล้ว

Marie Kondo ผู้เชี่ยวชาญด้านการจัดระเบียบบ้านกล่าวไว้ว่า ทุกครั้งที่เราทิ้งของที่ไม่จำเป็น เรากำลังคืนพื้นที่ให้สิ่งใหม่เข้ามา และทุกครั้งที่เราจัดเรียง สิ่งที่เหลือ เรากำลังจัดเรียงใจให้เห็นว่าชีวิตตอนนี้ต้องการอะไรจริงๆ

.

.

คำแนะนำจากนักจิตวิทยาและนักออกแบบ

• อย่าตัดสินตัวเองจากบ้านของคุณ บ้านคือภาพสะท้อนของช่วงเวลาหนึ่ง ไม่ใช่คุณทั้งหมด วันที่บ้านรกอาจเป็นวันที่คุณกำลังเติบโตทางในวันที่บ้านเรียบอาจเป็นวันที่คุณต้องการความมั่นคง ทั้งสองภาวะล้วนเป็นส่วนหนึ่งของความเป็นมนุษย์
• ใช้การจัดบ้านเป็นบทสนทนากับตัวเอง ถามตัวเองว่าของชิ้นนี้ทำให้ฉันรู้สึกยังไง ฉันเก็บมันไว้เพราะต้องการหรือเพราะกลัวจะเสียอะไรไป คำตอบจะเผยให้เห็นความสัมพันธ์ที่คุณมีกับอดีต ปัจจุบัน และตัวเอง
• ออกแบบบ้านให้สะท้อนความรู้สึกที่อยากมี ไม่ใช่ภาพที่อยากให้คนอื่นเห็น ถ้าอยากรู้สึกผ่อนคลายให้เลือกผิวสัมผัสที่นุ่มและแสงที่อบอุ่น ถ้าอยากรู้สึกมั่นใจให้ใช้เส้นสายที่ชัดเจนและโทนสีเข้ม บ้านที่ดีไม่จำเป็นต้องสวยแบบนิตยสาร แค่ต้องซื่อตรงกับหัวใจเจ้าของ

.

แหล่งอ้างอิง
Clare Cooper Marcus – “House as a Mirror of Self: Exploring the Deeper Meaning of Home” (1995)
Marie Kondo – “The Life-Changing Magic of Tidying Up” (2011)
Carl Jung – “The Archetypes and The Collective Unconscious” (1959)